Robinson på skjæret

Du såg ingen grunn til å dra opp småsei før harpa var full

Sist eg besøkte deg, viste eg deg bilde av "prosjekt tilbygg" på hytta mi på Ryumsjøen, eit prosjekt som vi eigenleg hadde planlagt at du skulle vera med på. Det var så lite igjen av deg, da. Av kroppen din. Av kroppen din var berre beingrinda att. Kantete og kraftig, men utan musklane som gjorde deg til ein råtamp i alt fysisk arbeid. Men hovudet var det same. Dei timane vi brukte saman, var fylte av den same uslitelege humoren, den same interessa og engasjementet, det same tilstedeveret sjølv om du sikkert var tom for krefter da eg gjekk.
 

På Valentinsdagen fylte du 64 år.  Den siste fødselsdagen din. På kjærleiksdagen. Eg sendte deg ei helsing, da, ei lita påminning om kjærleiken din til livet. Den andre sorten skal eg ikkje driste meg til å påstå at eg hadde så mykje innsikt i. Eg var sjefen din i ein del år. Etter det blei vi berre kameratar, og navet i kameratskapen var fisketurane våre til hytta mi ved sjøkanten utafor Rørvik i Nord-Trøndelag. Historiene derifrå er så mangfaldige at eg kunne skrivi fleire bind, men det var særleg ei historie eg ville minne deg om.
 

Det byrja med at du og Frank kom tilbake frå rotur med posar fulle av torsk og kunne fortelle at de hadde fått dei på skjeret. Eit skjer er eit skjer, og heile poenget med eit skjer er at det i delar av døgnet er under vatn. Men ifølge tidevasstabellen skulle det vera såpass lågt vatn den kvelden at det ville vera muleg å stå på skjeret og fiske. No er ikke Ryumsjøskjæret av dei største, så det var dårleg med plass til to, for ikkje å seie tre, mann. Og fire var det ikkje plass til.

Resultatet var at du, Frank og Jørgen blei landsett på skjeret om kvelden, mens eg prøvde fiskelykka frå sjekta. Og fisk fekk vi alle saman mens floa var på veg innover og skjeret blei stadig mindre, sjølv om du hadde ein tendens til å etterlate slukane dine på havsens botn.

Men så kom Hurtigruta. Skjeret hadde minka betrakteleg, og hekkbølgene frå båten ville skylle over skjeret. Var eg overbevist om. Men ikkje du. Etter litt kjefting og gnelling fekk eg Jørgen ombord i pramma og rodde han til lands. Så tilbake etter deg og Frank. I siste liten. Ikkje før hadde eg fått dykk i båten, før bårene rulla inn over skjeret - og nesten - skylla over det. Men ikkje heilt. Og den som fekk skyllebøtta, var eg. Som hadde øydelagt fiskelykka di og det som verre var. Eg trur ikkje eg vart tatt til nåde att før fisken var ferdig prekevert, og eg hadde slått opp eit drøyt glass med konjakk til deg.

Neste kveld var det på han igjen. No hadde Jørgen innsett at det var for trangt med tre mann på skjeret, så han delte båtplass med meg. Og mens du og Frank drog torsk på skjæret, fekk vi for det meste lyr frå pramma. Og mens vi låg der og dreiv, såg Jørgen granskende bort på dykk og sa: Ser du kven som står på skjeret der?

Noko forundra, sidan han burde vori i stand til å huske navna dykkar etter mange års venskap og sidan vi ikkje hadde konsumert noko konjakk, enno, den kvelden, svarte eg naturleg nok: Ja, det er jo Aksel og Frank? Nei, nei, svarte Jørgen, ser du ikke at det er Robinson Crusoe og Fredag? Og sannelig, da eg så nøyere etter, måtte eg gi han rett, det var vitterlig Robinson og Fredag som stod der.

Og som alle kveldar, observerte vi igjen Hurtigruta på veg nordover. Men floa var ein time seinare denne kvelden enn kvelden før, og det var så vidt havet gadd å krølle litt på seg. Så eg fann ingen grunn til å kommandere dykk i land med påfølgende Canossagang. Du sat på ryggsekkstolen din og fiksa noko fiskeutstyr mens Frank stod på enden av skjeret og fiska. Og Hurtigruta passerte, og hekkbølga rulla innover - og oppover - og oppover - skjeret.

Plutseleg gjekk det opp for Frank at han kom til å bli blaut på beina. Bølga kommer! ropte han til deg. Hæ? svarte du og kikka opp, og der fekk du sjå Frank i joggesko springe for livet med stanga i handa og høge kneløft opp til det høgaste punktet på skjeret. Da skjønte du faren, og idet sjøen slo inn over knea dine, grabba du stang og sekk og sprang opp på den siste tørre kvadratmeteren reinskura berg der de to skvisa dykk saman som eit kjærastepar i havsnaud.

Og båra rulla over skjeret og vidare innover mot land - men da gjekk det opp for deg at du hadde fiskeutstyret ditt liggande att på berget, og at du måtte prøve å redde det før dragsuget tok det med til havs. Dermed storma du ned igjen, ut i sjøen til skrevet, og var du blaut frå før, blei du enda blautere da. Men utstyret berga du.
 

Du måtte ha bilde av torsken på 6 kilo som du sjølv drog

Om vi lo? Jørgen og eg? For å seie det sånn; det var nesten uråd å sitte på tofta. Eg lo på meg magesmertar og kjevekramper og tok meg god tid da eg rodde ut for å hente deg og Frank. Det tok fleire konjakkar å få deg blid den kvelden, for Jørgen og eg fortsette nådelause å le av Robinson og Fredag. Ja, eg må innrømme at eg ler av de to rett som det er, framleis. Den som ler sist..., veit du.

Men no er det slutt. Ingen fleire historier, ingen fleire felles tak. Om nokre dagar skal eg følge etter deg for siste gong. Og til våren, når vi reiser opp att til Ryumsjøen, blir Fredag ståande att aleine på skjeret. Robinson har blitt landsett på ein annan kyst, og eventyra vi hadde saman, er komne til slutten.

Ondt ofte lider den fiskermann

...som ut må drage, før hanen galer.
No er eg noko morgontrøtt og slit med å koma meg opp før hanen, men ut dreg eg. Ofte. Til fjells, til skogs, til havs. Og så har det seg sånn at eg har hytte på Ryumsjøen ved Rørvik der eg er vaksen opp. Det er liksom paradiset mitt, der har eg båtar og fiskereiskap av ulikt slag og nyttar høvet fleire gonger i året til å drive såpass til sjølvberging at eg har sjømat nok for den komande vinteren.

 

Sidan eg bur midt i innlands-Noreg, med Hardangervidda på vestsida og Trillemarka på østsida, har eg sett det som ei livsgjerning, no ja, i alle fall som litt lettare påverknad, å misjonere for det aktive liv på kysten for vennane mine. Særleg Jørgen. Fødd og oppvaksen og busett i øvre Numedal treng han litt større perspektiv og breiare horisont. Og sidan han misjonerte  Hardangervidda inn i hjarterota mi, såg eg det som ei høveleg gjenyting å ta han med til havet. Det verkelege havet. Ikkje det havet som berre tener som motorveg for tax-free-varer på danskebåten. Men det havet som kan by på opplevingar og andre nytingar enn god mat og godt drikke.

Og eg har lyktest. Jørgen er frelst. Og i løpet av åra har eg utvida kretsen av disiplar med fleire, både Lars og Aksel og Frank. Minst ein gong i året set sjødraugane kursen dei 86 mila det er frå Norefjord til Ryumsjøen. Og mykje fisk har det blitt med åra. Og mange krabbar. Av og til for mange som når garnet renn fullt, og vi har ein heil dags jobb med å reinske det. Men oftast er fangsten enklare å handtere. Men ikkje alltid så enkel, likevel.



Jørgen måtte halde torsken oppe med den andre handa,
så vekta på bildet er misvisande

Som her i fjor vår da Jørgen og eg hadde reist oppover. Eg har fått ein del steinbit i garn på hytta dei siste åra. Frå tre til åtte kilo, og omnsbakt steinbit er noko av det beste eg veit. Og ved første forsøk fekk vi nokre torskar og ein steinbit på fem kilo. Nøgde med resultatet flytta vi dei to samanknytta garna litt, og vi hadde store forhåpningar til fangsten. Starten var eit vonbrot. Tomt, tomt og atter tomt i det første garnet. Alt tyda på at flyttinga hadde vori ein tabbe. Men garn nummer to sat fast, og når garn sit fast, er det ofte eit godt teikn. Og sånn var det. To passande mattorskar og ei fin flyndre kom over ripa, så kom ein stor torsk som viste seg å vege ni kilo, men enno var det tungt utan at det var nokon kvit buk å sjå i sjøen. Men noko stort og mørkt var det der, ein diger steinbit. Snart låg han og vreid seg i botnen av båten, og mens vi heldt føttene godt klar av kjeften, fekk eg planta tollekniven godt ned i hausen hans og heldt tak til han stort sett roa seg ned.

Til lands bar det med dei stolte fiskarane. Fangsten blei boren på land, og etter ha vege den store torsken, kom turen til steinbiten.
Problemet var skinnet på fisken. Under krigen brukte dei steinbitskinn til å lage sko, så seigt og sterkt er det. Eg skulle berre stikke kroken på vekta gjennom kjaken, men var ikkje i stand til å få tredd han gjennom. Steinbiten er óg kjent for tanngarden sin. Det er eit vanleg trick å stikke ei åre i kjeften på steinbiten når du får han i båten, for å unngå at han bit seg fast i t.d. ein fot. Sånt kan vera ubehageleg og, ikkje minst, smertefullt.

No hadde denne steinbiten vori daud i 15 - 20 minutt og låg der urørleg og gapa, så eg såg ingen fare frå tanngarden hans lenger. Altså stakk eg tre fingrar på venstrehanda inn i kjeften på han for å hjelpe til med å stikke kroken igjennom. SMAKK! Utan at eg nådde å områ meg, smekka kjeften igjen som ei revesaks. Intuitivt prøvde eg å trekke fingrane ut mens eg kjente at smerten måtte vike for lamme fingertuppar. Dei var ikkje til å rikke. Neste råd var å bruke den ledige høgrehanda til å prøve å bende opp kjevane. Fånyttes. Så slo eg han i hovudet med den ledige handa mens eg gjentok mangfaldige gonger eit kjent uttrykk som begynner på F... . Fånyttes. Han var jo daud. Og der sat eg på huk med tre kjenslelause fingrar fastlåste i saksa. Eg såg for meg korleis eg skar av han hovudet med den ledige handa og troppa opp på legekontoret med handa inne i ein fiskekjeft. Det hadde forlysta det venterommet og fleire med for tiår framover.

Til skrekk og åtvaring: sånn ser steinbitkjeften ut

Men Jørgen var der. Jørgen kom med to frie nevar og ti friske fingrar, tok tak i over- og underkjeven, og med bruk av betydelege krefter  makta han og bende kjeften såpass opp at eg fekk lirka ut dei skamfarne fingrane. Heldigvis var dei meir blå enn blodige, og sjølv om det tok eit par månader før eg kunne bøye det eine leddet, har eg berre eit lite arr att som dokumentasjon på sånt "toillfari". Og kroken fekk vi igjennom, og vekta viste 12 1/4 kilo. I følge fiskeboka mi, kan steinbiten bli inntil 12 kilo. Og mykje prima mat vart det av han.

No er dette ei litt pinleg historie å legge ut, men eg seier til meg sjølv at eg gjør dette i folkeopplysninga sitt namn og ikke gjør dette hjemme (og ikkje borte heller). Så får de heller berre le litt av meg.

Ein nøgd Jørgen med steinbit på 12kg og torsk på 9 kg

 

Sauer er ...... dyr

Det var vel Liv Finstad som i ein politisk debatt dekka over vankunna si om norsk landbruk ved å ytre dei berømte orda: Sauer er ålreite dyr.

Jo, dei er vel det, på ymse vis. Som mat, som oppretthaldarar av kulturlandskapet, som... Men unasett, dei er dumme, enkle dyr. Kanskje ikkje dei gamle rasane som gammalnorsk spelsau, men dei yngre rasane, den importerte miksen som eg er vant til å kalla dalasau f.eks, er enkle dyr. Eg liker enkle dyr, det er ikkje det. Dei er snille, engstelege, og det er ikkje noko i vegen med å vera snill og skvetten. Men det er ikkje alltid så lurt, eller så praktisk. Og sjølv om eg ikkje er bonde på verken små- eller store bruk, kan eg faktisk påberope meg eit visst empirisk belegg for påstanden.

Eg har ein kamerat som, bortsett frå eit mellomspel som fylkespolitikar, har livnært seg som sauebonde. Nokre år brukte eg å vera med han når han skulle følge sauene frå Solheimsstulen og inn til sommarbeitet i Geitvassdalen i tida rundt Sankthans. Berre dei var velberga over Numedalslågen, var eg ferdig med jobben og kunne snu for å ta fatt på vegen attende. Og sidan det var om lag tjuefem kilometer, blei det rundt fem mil til fots på eit døgn. Slitsamt nok, men det kunne bli verre.

Først galdt det å transportere sauene med lastebil frå Uvdal til kvea inst i Jønndalen. Eg stod på lasteplanet saman med dei andre sauene, berre iført ein tynn kjeledress (og boxer). Det er varmt, skal eg seie dykk å stå inne i sauehopen. Eg kjente meg som August i Landstrykere, han som drukna i eit hav av sau. Jobben min gjekk ut på å hindre at nokon av dei kom under, for da ville dei bli kvalt.

Eit godt stykke på veg, såg eg eit lam som heldt på å bukke under i den bakre enden. Da var det berre å vade gjennom den gjenstridige hopen, få løfta lammet opp på knea mine mens eg sette meg ned så det skulle få luft. Gjett om sveitten sila. Ikkje før var det første velberga, før ei søye seig under fremst på planet. Ny vading gjennom massane før eg fekk tak i ho og begynte å dra for å få ho opp. Men ei vaksen søye veg si vekt i ull og kjøtt, og eg greidde ikkje å få ho heilt opp. Eg banka febrilsk i taket på førarhuset, men utan reaksjon. Eg måtte berre sette meg godt ned og tvinge ho opp med alt eg hadde av lårstyrke. Til alt hell stoppa sjåføren før det brattaste bakkane, berre for å sjå korleis det stod til, og da fekk vi sørga for at alle var skikkeleg på beina det siste stykket. Eg stinka sveitte, sauefeitt og lanolin da vi var framme.



Kvelden etter skulle eg vera med på turen innover saman med Nils Peter, faren hans og Asbjørn. Faren til Nils Peter kjørte traktor. Og ein stad mellom 250 og 300 sauer skulle gjetast fram til det lova landet. Vi starta på kvelden, for full ullbekledning er heitt i sommardagen. Innover til Dyrgravshalle for første rast med innlagt drøvtygging, så til bekken ved Bakkebu, før det i femtida om morgonen var ankomst i steinlægeret på Ulveli. Eit par timar med søvn i køyene der vinden drog på gjennom gisne steinveggar.

Vi vakna til ein rask frokost og fem centimeter nysnø. Snø og sau kan ha påfallande lik farge. Dessutan hadde dei søkt ly i all vieren under Ulvelinuten. Berre å finne dei att og få dei i gang, tok ein dryg halvtime.

Så barst det i veg - eit lite stykke. Da var eit lam som ikkje makta meir: Vi hadde merka oss det på veg innover, men no stod det med hengande hovud bom fast i eit leirehol og var ikkje i stand til koma lenger. Det var berre eitt å gjøra: tilbake til Ulveli med lammet og søya, for Nils Peter og meg, men da vi kom dit, fann vi at vi hadde oversett ei anna søye med to lam i vier og snø. Traktoren stod att på Ulveli, så da var det berre å stenge dei inne på planet etter at vi hadde skori rikeleg med vier til dei. Så var det fullt tan for å nå att dei andre.

Vi nådde dei att da vi nærma oss toppen på Høljabrøtet, det høgaste punktet på turen, ca. 1290 moh, der det er ein bekk som sauene alltid kvier seg for å vade over. Da sette det inn med nordvestkuling, sludd og sklett, rett i trynet på oss. Det var nesten uråd å sjå noko, sluddet tina på klede og ansikt og ryggsekkar, men fraus til att så istappane hang frå luer og reimer. Og sauene ville ikkje, dei ville ikkje halde fram rett mot vinden, men bestemte seg for å stikke nedover mot ly i hallet mot sørøst. Vi sprang som bikkjer med berre ei bikkje til hjelp for å koma nedunder dei og jage dei opp att. Det var blytungt og glatt, og sauene ville berre ned. Eg sklei og tryna om ein annan. Væta trekte inn på knærne og akslene, men fraus til eit islag mens vi sprang det vi var gode for. 

Men så var det å få dei over bekken. Det blei mest isbading  i juni. Nokon skeina oppover og nokon nedover, nokon snudde og smatt attover, og nokon berre nekta. Stod og stritta i mot på stive bein, så løysinga blei å dra dei over eller slenge dei uti. Kven som blei blautast, eg eller sauene er eg ikkje sikker på. Til slutt var den uryddige hopen over, nedbøren gav seg, og vi kunne krype i ly for vinden for å tørke opp og ta ein rast på toppen.


Bekkekryssing m/hund i Eidslian

Så skulle vi i gang att. Men tre av lamma var så utasa at dei ikkje kom seg på beina. Dei låg på knærne, og greidde ikkje å føte seg. Da var det berre å ta eit lam kvar i sekken, eit til meg, eitt til Nils Peter og eitt til Asbjørn. Så bar det i veg nedover til rasteplassen på Hyttebulægeret. Det stod ikkje like bra til med dei tre lamma. Eit hadde daua, det ura vi ned, og eit kunne så vidt stå på beina, men det eg hadde bori på, var i fin form for eg hadde ein ekstra ullgenser i sekken. Dermed fann det mor si, og det lammet som hangla, vart pakka inn i ull og opp i sekken min og snøra saman så berre hovudet stakk opp.

Men mens vi låg der og jorta, fekk far til Nils Peter auge på ein kvit dott bak oss opp mot Høljabrøtet. Vi hadde gått frå nokre sauer som kom  rekande etter oss. To valg: vi kunne bli der og vente til dei nådde oss att, eller vi kunne springe opp fjellsida for å jage dei etter. Storstendig som eg var, tok eg på meg jobben, jogga ein kilometer tilbake opp motbakken, fann ingen sauer, berre spor etter rein, og jogga tilbake i fjellstøvlane mine. Og da kunne far til Nils Peter fortelle at han hadde oppdaga i kikkerten at det var nokre villrein vi hadde sett, men da var eg alt faren. Eg trøsta meg med Olav H. Hauge: Ein maktar makt i ofsemod og naud,/ når ein er lyft og utom kvardagsbalet/  som her ein haust eg vanta noko smale/ og gjekk og leita dagevis utan ei klauv.

Det verste stod enno att. Vi skulle over Kvisle, ei grein av Numedalslågen, og så over hovudløpet. Isen var nettopp gått, så elva var flaumstor og dekka av kvite skumtoppar. Kvisle var verst, for det var dårleg skjerming rundt inngangen til den smale brua, og søyene har ein tendens til å snu og korke heile brua viss dei kjem frå lamma sine. Det er om å gjøra å halde eit godt driv og jage flokken framover når dei kjem over.

Men denne dagen skulle alt gå gali. Søyer og lam var slitne etter uveret, og mange av dei kom frå kvarandre. Plutselig begynte nokre å snu. Og breke etter lamma sine. Og lamma begynte å skrike etter mødrene sine. Og siden brua med eitt var uframkommeleg, valde først eit lam å hoppe på elva, så eitt til og så enda eitt. Vi sprang for livet nedetter elvebredden for å prøve å redde dei. Eg såg eit som blei sugd rett ned av straumen, eg såg det under vatnet, men plutseleg spratt det opp som ei kork rett framfor meg. Det flaut rett og slett på lanolinen i ulla. Eg slengte av meg sekken med det andre lammet i, hiva meg ned på breidden, fekk tak i det rett før straumen førte det ut att og drog det på land.


Ikkje heilt meg, eller Nils Peter, men det næraste eg kom

Eit lam såg vi aldri att, men det tredje hadde stranda på ein steinsmale midt ute i elva. Men Nils Peter gav seg ikkje, han vassa rett ut i straumen sjølv om den nådde han opp på låra, tok lammet på skuldrene og bar det i land. Det hadde knekt den eine framfoten på to stader, så han hadde liksom tre ledd, men det hinka av garde på tre bein og blei foreint med mor si på den andre sida. Over hovudløpet gjekk det greit, og lammet i sekken min hadde fått att varmen og sprang til mor si.

Det var i to-tida på dagen, så det var berre å snu. Nils Peter og eg skulle attende, dei andre skulle inn til gjetarhytta ved Dagfiske. Først var det 12-13 kilometer tilbake til Ulveli, der attergløymene og traktoren venta. Eg hadde lagt att joggesko der, så Nils Peter tok traktoren mens eg jogga dei siste 12 kilometrane ut att. Men det går ikke fort med traktor på slepa, så han tok meg ikkje att før i den siste bakken ned til Solheimsstulen.

Eg trur aldri eg har vori så gjennomsliten nokon gong. Eg var heime att eit døgn etter at vi starta å gå, og må vedgå at da, akkurat da, følte eg meg som ein helt. Reint ut sagt heroisk. Eg hadde attpå til redda to lam frå den sikre død. Men sauer og allreit-heita? Tja, den oppfatning fekk seg ein alvorleg knekk.